Notacja i techniki wykonawcze w muzyce saksofonowej XX i XXI w

Z HISTORII…
            Najnowszych osiągnięć w twórczości saksofonowej należy doszukiwać się we Francji, a dokładniej w Paryżu, gdzie Adolf Sax  wynalazł i opatentował saksofon. Z uwagi na interesujące okoliczności powstania tego instrumentu, przytoczę krótko jego historię. Pierwsze wzmianki dotyczące saksofonu pochodzą z 12 czerwca 1842 z paryskiego Journal des Debats i są autorstwa Hectora Berlioza, chociaż wiele źródeł opisuje zdarzenie z 1841, gdy ktoś kopnął pakunek przeznaczony na wystawę instrumentów w Brukseli. Okazało się, że był to dziwny zakrzywiony instrument. Po raz pierwszy zaprezentowano go publicznie 3 lutego 1844, a opatentowany został 28 czerwca 1846.Najpierw Adolf Sax skonstruował saksofon basowy, później baryton, alt, tenor i sopran. Początkowo nie było wielu zwolenników tego wynalazku, jednak zagorzałym wielbicielem saksofonu był niewątpliwie wspomniany wcześniej Hector Berlioz. Kompozytor ten przyczynił się w dużej mierze do rozpowszechnienia nowego instrumentu szerszej publiczności przy każdej możliwej okazji. W międzyczasie Rossi rozpropagował saksofon w Konserwatorium w Bolonii. Mniej więcej w 1845 Adolfowi Saxowi udało się przełamać niechęć większości muzyków i publiczności wcześniej bardzo wrogo nastawionej do jego wynalazku i założył fabrykę instrumentów, które nazwał od swego nazwiska. Z czasem manufaktur produkujących saksofony przybywało, a sam Adolf Sax w 1858 został profesorem nowo powstałej klasy saksofonu w Konserwatorium Paryskim, gdzie uczył przez 13 lat. Rząd francuski rozwiązał klasę w 1870 a Adolf Sax do śmierci (zmarł 7 lutego 1894) żył w ciężkich warunkach, przebywając na niskiej emeryturze. Klasę saksofonu w Konserwatorium paryskim otwarto ponownie w 1942 roku, profesorem był Marcel Mule, wybitny saksofonista i pedagog – wydał sporo etiud i prac dydaktycznych, które stanowiły podstawę ówczesnej szkoły gry na tym instrumencie.

W końcu XIX wieku saksofon znany był już w Ameryce. Stał się podstawowym instrumentem w muzyce jazzowej, później również jego brzmienie ceniono w muzyce rockowej. Rozpropagowanie twórczości na saksofon zawdzięczamy amerykańskiej saksofonistce Elisabeth Hall, dla której pisali francuscy kompozytorzy. Z kolei Siguard Rascher opatentował dźwięki „spoza skali instrumentu” i opisał techniki ich wydobycia w pracy „Top tones”.
           Współczesna technika gry na saksofonie rozwija się błyskawicznie, kompozytorzy tworzą coraz to bardziej wymagające utwory, poszukując rozmaitych walorów brzmieniowych tego instrumentu.
          Nowatorskie zabiegi w twórczości XX i XXI – wiecznej dotyczyły eksperymentów, badań, doświadczeń i ustaleń nowych jakości brzmieniowych saksofonu w zakresie dynamiki, wysokości, czasu trwania, barwy i wydobycia dźwięku. Powstało wiele utworów, zwłaszcza w latach 70. XX wieku, w których owe zjawiska są nie tylko zanotowane, ale również opisane. Przedstawię kilka przykładów w kolejnym akapicie.

EKSPERYMENTY SONORYSTYCZNE I NOWOCZESNA NOTACJA W WYBRANYCH PRZYKŁADACH Z LITERATURY XX WIEKU
            W muzyce współczesnej szukanie doskonałego brzmienia poszczególnych instrumentów jest podstawowym działaniem każdego niemal kompozytora. Tak jest również z saksofonem. Jego dźwięk jest głęboki i wyrazisty, bogaty w alikwoty, łatwo można nim manipulować stosując różne techniki wykonawcze. Postaram się wymienić i krótko scharakteryzować wraz ze sposobem notacji, te najważniejsze:

Dźwięki szumowe (technika zwana z fr. son éolien), powstają przy bardzo rozluźnionym zadęciu, na wdechu (przykład 1.), albo wydechu (przykład 2.)

Technika son distordu, polega na stopniowym, ale wyraźnym „zawarciu”  w dźwięku podstawowym kilku jego alikwotów. Oznacza się to następująco:

Christophe Havel „S’P’IR” na saksofon altowy i sopranowy oraz orkiestrę z roku 1996 (Ed. J. M. Fuzeau, Courlay 1996), partia saksofonu altowego, s. 5[1]

Dźwięk perkusyjny, efekt zamykania i otwierania klap (fr. bruit de clés). Przykładowa notacja:

Technika avec voix (fr.), z ang. Growl, polega na równoczesnym wydobyciu dźwięku na instrumencie i użyciu ludzkiego głosu. Efektem może być buczenie, warczenie, a nawet pewnego rodzaju śpiew. Notacja wygląda tak:

Technika son detimbré, możliwa do wykonania w całej skali instrumentu, poprzez rozluźnienia zadęcia. Efektem jest wydobycie samego tonu podstawowego pozbawiając go szeregu alikwotów.

Wibracja intonacyjna, jest to wibracja wargowa, polega na zmianie wysokości dźwięku, a notuje się ją następująco:

Oddech permanentny, technika umożliwiająca kontynuowanie frazy na dętym instrumencie przy jednoczesnym wdechu. Polega na nabraniu głębokiego oddechu przeponowo-żebrowego, zebraniu powietrza w policzkach, zatrzymaniu wydechu „z przepony”, powolnemu wydychaniu powietrza z ust za pomocą mięśni gardła i policzków, przy jednoczesnym wdechu przez nos.
Saksofon jest instrumentem, na którym sposób wydobycia dźwięku jest bardzo różnorodny. Oto najczęściej spotykane określenia artykulacyjne (wyłączając tradycyjne) w literaturze XX wieku:

Spiccato, podobnie jak na instrumentach smyczkowych, dźwięk wydobyty tą techniką ma być urwany. Powinien brzmieć jeszcze ostrzej niż staccato.

Marcato, jest to akcentowanie dźwięku poprzez ostry atak. 

Tenuto, oznacza dźwięk „wytrzymany” z odpowiednim oparciem

Sforzando, określa bardzo ostre wydobycie dźwięku

Staccato – martelé, dosłownie oznacza staccato – młoteczkowe.

Martellato, (z fr. Martel – kłucie młotem) dźwięki osadzone, ale krótkie.

Glissando, technika polegająca na płynnym przechodzeniu, a wręcz prześlizgnięciu z dźwięku na dźwięk, w obrębie jakiegoś skoku interwałowego. Wykonuje się to poprzez zmiany w zadęciu, przy odpowiednich chwytach. Oznaczenie tradycyjne:

Osvaldas Balakauskas Polilogas, s. 45

Frullato, jest to specyficzny rodzaj staccato, które wykonuje się poprzez energiczne wymówienie głoski „r” podczas wydobycia dźwięku.

Ryo Noda MAÏ na saksofon altowy solo

Podwójne staccato, jak w przypadku innych dętych instrumentów, artykulację tą uzyskuje się poprzez granie i jednoczesne wymawianie głosek: tktktk 

Attaque créneau, polega na przymykaniu językiem tylko jednej strony stroika, podczas trwania dźwięku, dzięki czemu powstaje efekt ponownego ataku, ale dźwięk nie zostaje przy tym przerwany.

Marcato – allegé, określa wydobycie dźwięków akcentowanych i krótkich.[singlepic id=50 w=150 h=70 float=]

Shunté, jest to technika polegająca na wydobyciu dźwięku zaczynając od ciszy i poprzez crescendo dochodzenie do dynamiki podanej przez kompozytora.

Slap, uzyskiwany poprzez ostry atak, przy zupełnie rozluźnionym zadęciu, w bardzo cichych dynamikach. Dźwięk jest bardzo krótki, gdyż zaraz po ataku przerywa się go otwarciem ust.

Edison Denisov Sonata na saksofon altowy i fortepian

Eksperymenty sonorystyczne kompozytorów francuskich doprowadziły do powstania m.in. wielodźwięków, jak również znalezienia sposobów na wydobycie z instrumentu alikwotów, dźwięków spoza skali, czy mikrotonów. We współczesnej technice gry na saksofonie ważne miejsce zajmuje także umiejętność wykonania glissando, tryli podwójnych, czy tremolando.

Wielodźwięki, możliwe do wykonania przez zmiany w zadęciu, w obrębie strun głosowych, czy odpowiednich chwytów. Mogą mieć wysokość określoną, bądź nieokreśloną, w zależności od wymagań kompozytora i możliwości wykonawcy.

Mikrotony, czyli inaczej mikrointerwały, w ich zakres wchodzą interwały mniejsze od półtonu, ćwierćtony i interwały mniejsze od ćwierćtonu. Wydobywa się je poprzez zmianę zadęcia, albo zastosowanie odpowiedniego chwytu. Notuje się je następująco:

¼ tonu niżej:

¼ tonu wyżej:

¾ tonu niżej:

¾ tonu wyżej:

Alikwoty, zależą od pozycji strun głosowych w krtani, przez ich zmiany można wydobyć alikwoty o określonej i nieokreślonej wysokości dźwięku.

Dźwięki spoza skali instrumentu, wydobywa się je albo za pomocą chwytu (podanego przez kompozytora lub wymyślonego przez wykonawcę) albo poprzez alikwoty.

---

* Źródło główne:
Ogonowska Emilia, Nowoczesna notacja i rozwój technik wykonawczych na instrumentach dętych drewnianych w literaturze muzycznej XX i XXI wieku Maszynopis. Katowice 2010
[1] Knop Radosław, Język muzyczny w literaturze saksofonowej końca XX wieku, Katowice 1996,  s.42